
انواع بیوفیدبک + مهمترین تکنیک های بیوفیدبک
بیوفیدبک یا زیبازخورد یکی از تکنیکهای درمانی است که باعث ایجاد تغییرات مثبت و بهبود عملکرد بدن میشود. درواقع این روش نوعی تکنیک ذهنی-بدنی است و افراد از طریق آن میتوانند واکنشهای غیرارادی بدن را کنترل کنند. بیوفیدبک تراپی در مراکز تخصصی و توسط درمانگر به روشهای مختلفی اجرا میشود. انواع بیوفیدبک تاثیر بسیار زیادی در درمان برخی بیماریها و اختلالات، پیشگیری از مشکلات روانی و عصبی دارد و حتی افراد سالم برای ارتقای تواناییها و عملکرد فردی خود میتوانند از این تکنیکها بهرهمند شوند. برای آشنایی با انواع تکنیکهای بیوفیدبک و کاربرد این روشها تا انتهای مطلب با ما همراه باشید.
فهرست مطالب
بررسی انواع تکنیکهای بیوفیدبک
بیوفیدبک برای طیف گستردهای از اختلالات عصبی و سایر مشکلات پزشکی قابل استفاده است و تکنیکهای مختلفی برای انجام آن وجود دارد. اینکه کدام روش از انواع بیوفیدبک برای فردی تجویز شود به وضعیت جسمی و ذهنی او بستگی دارد. انواع تکنیکهای بیوفیدبک عبارتند از:
بیوفیدبک حرارتی
در این روش، درجه حرارت پوست از طریق حسگرهایی اندازهگیری شده و به فرد آموزش داده میشود که چگونه جریان خون بدن خود را کنترل کند. تکنیک بیوفیدبک حرارتی روشی موثر در درمان بیماری رینود و اختلالات مشابه است. در بیماری رینود به دلیل اسپاسم عروق، جریان خون در انگشتان کاهش مییابد. روش حرارتی در بین انواع بیوفیدبک تاثیر بسیار خوبی در رفع انقباض انگشتان یا عضلات دیگر و بهبود جریان خون در آن قسمت از بدن دارد. همچنین از این روش به منظور درمان سردردهای عروقی و فشار خون بالا نیز استفاده میشود.
تکنیک الکتروانسفالوگرافی
این تکنیک به عنوان روش بیوفیدبک نیز شناخته میشود و کاربرد وسیعی در درمان اختلالات عصبی دارد. در تکنیک الکتروانسفالوگرافی ابتدا فعالیت الکتریکی مغز توسط حسگرهایی که روی سر فرد قرار داده میشود ازریابی شده و براساس نتیجهی این اندازهگیری، تعدادی از امواج مغزی که فعالیت طبیعی ندارند تغییر داده میشوند. این روش از انواع بیوفیدبک تاثیر فوقالعادهای در بهبود نقایص شناختی دارد. از این رو برای تقویت توجه و حافظه فعال تجویز میشود. همچنین با استفاده از این تکنیک میتوان بیماری صرع، کم توجهی و اختلال در خواندن و نوشتن را بهبود بخشید.
تکنیک الکترومیوگرافی سطحی
در این روش، فعالیت ماهیچهها به طور کامل بررسی شده و اطلاعات حاصل از الکترومیوگرافی سطحی، دسترسی مستقیم به عملکرد ماهیچهها را برای درمانگر امکان پذیر میکند. فعالیت برخی از ماهیچهها در بدن بیش از حد است. درحالیکه ماهیچههای دیگر دچار ضعف هستند و کمتر استفاده میشوند.
این نوع از انواع بیوفیدبک با آموزش صحیح به افراد کمک میکند تا از همه ماهیچههای خود در حد تعادل استفاده کنند. الکترومیوگرافی سطحی روشی موثر در درمان فلج جزئی، سردردهای تنشی، درد مزمن، کنترل اسپاسمهای عضلانی و بهبود اختلال در عملکرد مفصل گیجگاهی است.
روش انجام بیوفیدبک برای درمان بیماریها چگونه است؟
بیوفیدبک تراپی یک روش درمانی غیرتهاجمی است اما به دلیل اهمیت بالای آن معمولا در بیمارستانها، مراکز تخصصی و کلینیک روانشناسی انجام میشود. در مرحله اول، حسگرهای الکتریکی توسط درمانگر به بدن فرد متصل میشوند.
محل وصل این الکترودها در انواع بیوفیدبک نسبت به ثبت هرکدام از پارامترهای فیزیولوژیک متفاوت است. حسگرها واکنش غیرارادی بدن در حالتهای مختلف را ثبت کرده و آن را به صورت سیگنال به دستگاه بیوفیدبک ارسال میکنند. فعالیتهای غیرارادی به صورت تصویر یا صدا پخش میشوند و فرد میتواند واکنش بدن خود را در شرایط مختلف ببیند.
در مرحله بعدی، به فرد آموزش داده میشود روی قسمتی از بدن که دچار اختلال است تمرکز کرده و تغییرات مثبتی در سیستم عصبی و عضلات آن ناحیه ایجاد کند. هدف از انجام انواع بیوفیدبک، توانایی کنترل واکنشهای بدن در شرایط متفاوت است.
به عنوان مثال زمانی که فرد دچار سردرد تنشی میشود عضلات پیشانی منقبض میشوند. در جلسات بیوفیدبک نحوه ریلکس کردن آن عضلات و حفظ وضعیت نرمال به شکل یک بازی آموزش داده میشود. درنتیجه به مرور زمان فرد میتواند حتی در محیط خارج از مرکز درمانی این کار را انجام دهد.
انواع حسگرهای ثبت تغییرات در بیوفیدبک
حسگرها یا الکترودهایی که به هر بخش از بدن وصل میشوند تغییرات الکتریکی حاصل از تغییرات فیزیولوژیک را به صورت مستقیم و غیرمستقیم ثبت میکنند. این حسگرها انواع مختلفی دارند و با توجه به انواع بیوفیدبک و نوع بیماری و اختلال مورد استفاده قرار میگیرند. انواع حسگرهای کاربردی در این روش درمانی عبارتند از:
حسگرهای دمایی (Temp)
این سنسورها قابلیت اندازهگیری دمای سطحی پوست را دارند و از این طریق واکنش بدن را ثبت میکنند. حسگر دمایی را در انواع بیوفیدبک به انگشتان دست و یا پاها وصل میکنند. در حالت طبیعی دمای سطح پوست با دمای داخل بدن تفاوت دارد. اما در مواقعی که فرد دچار تنش و اضطراب شود دمای بدن کاهش مییابد.
در این شرایط فرد باید تکنیکهای ریلکس کردن در بیوفیدبک را آغاز کند. اندازهگیری دما توسط حسگر امکان کنترل آن را فراهم میکند که در درمان حملات میگرن، دردهای مزمن، فشار خون، ورم و بیماری رینود بسیار مفید است. دمای اندازهگیری شده توسط حسگرهای دمایی در محدوده بین 5/15 تا 2/37 درجه سانتیگراد است.
حسگرهای آموزش پاسخهای برقی پوست (SC/GSR)
این نوع حسگرها با اندازهگیری و ثبت میزان تعریق روی سطح پوست در تشخیص سطح تحریک احساسات در انواع بیوفیدبک کمک میکنند. معمولا در زمان اضطراب، میزان فعالیت غدد عرقی افزایش مییابد. الکترودهای GSR در قسمتهایی از بدن مانند مچ دست یا پا، کف دستها و روی انگشتان وصل میشوند.
درصورتی که میزان تعریق اندازهگیری شده روی سطح پوست توسط حسگرها بیشتر از حالت طبیعی باشد هشداری برای اعلام واکنش بدن به تحریک احساسی و شناختی فرد است. معمولا از این حسگرها برای تشخیص و درمان انواع هراس، استرس، دردهای مزمن، هایپرهیدروزیس (اختلال تعریق بیش از حد) و لکنت زبان استفاده میشود.
حسگرهای تغییر پذیری ضربان قلب (BVP)
الکترودهای مورد استفاده در انواع بیوفیدبک قلب روی لاله گوش، قفسه سینه، مچ دست و یا روی انگشتان قرار داده میشوند. این حسگرها پس از اندازهگیری تغییرات ایجاد شده در فاصله زمانی بین دو ضربان قلب متوالی، نتیجه را به دستگاه ارسال میکنند.
عضله قلب در زمان انقباض، ولتاژهای الکتریکی پایینی تولید میکند و سنسور بیوفیدبک قلب، این ولتاژ را در محدوده میکروولت اندازهگیری میکند. در مواقعی که فرد صدای ناگهانی میشنود یا میترسد ضربان قلب افزایش مییابد. اما در زمان آرامش، ضربان قلب به حالت عادی برمیگردد. با مشاهده بازخوردها فرد یاد میگیرد چگونه تاثیرات مثبت در بدن خود ایجاد کرده و نرخ ضربان قلب را کنترل کند.
حسگرهای تنفس شکمی (RSP)
سنسورهای تنفسی در انواع بیوفیدبک برای ارزیابی و ثبت تعداد تنفس، عمق تنفس و مدت زمان دم و بازدم مورد استفاده قرار میگیرند. حسگرهای تنفسی به دور شکم بسته میشوند. اما در برخی موارد ممکن است به دور قفسه سینه نیز بسته شوند.
این حسگر دارای یک نوار کشسان است و با تسمه میتوان اندازه آن را برای هر فردی تنظیم کرد. سنسورهای تنفسی در زمان انبساط و انقباض شکم، علائم اندازهگیری شده را به صورت موجهای بالا و پایین رونده نشان میدهد. درنتیجه با تغییر در نوع تنفس میتوان واکنشهای بدن را کنترل کرد. این روش به بهبود عملکرد ورزشکاران حرفهای نیز کمک میکند.
حسگرهای برق نگاری ماهیچه (EMG)
یکی دیگر از حسگرهای مورد استفاده در انواع بیوفیدبک، الکترود سطحی EMG است که در تکنیک الکترومیوگرافی یا نوار عصب و عضله از آن استفاده میشود. این حسگرها در زمان انقباض و انبساط ماهیچهها، سیگنالهای الکتریکی ایجاد شده در بافتهای عضلانی را اندازهگیری و ثبت میکنند.
اطلاعات ثبت شده توسط این سنسورها به ما کمک میکند کنترل بیشتری روی انقباض عضلات ارادی و غیرارادی داشته باشیم. کاربرد الکترودهای سطحی فقط برای عضلات سطحی است و ناحیه وسیعی را دربرمیگیرد.
الکتروانسفالوگرام (EEG)
این حسگر که به عنوان سنسور نوروفیدبک نیز شناخته میشود برای اندازهگیری و ارزیابی فعالیت الکتریکی امواج مغزی در انواع بیوفیدبک کاربرد دارد. سنسورهای الکتروانسفالوگرام به صورت دیسکهای فلزی کوچک همراه با سیمهای نازک است که روی سر فرد قرار گرفته و بارهای الکتریکی مغز را در حالات مختلف مثل خواب عمیق، خواب سبک، بیداری، آرامش و اضطراب بررسی میکنند.
بررسی انواع تکنیک بیوفیدبک از جهات دیگر
تا این قسمت تعدادی از انواع بیوفیدبک و سنسورهای مورد استفاده در آنها را بررسی کردیم. روشهای درمانی بیوفیدبک معمولا توسط روانپزشک تجویز شده و توسط درمانگری که در این زمینه تخصص دارد انجام میشود.
چنانچه در مورد این که روانپزشک کیست سوال داشته باشید به طور خلاصه باید بگوییم این پزشک متخصص مشکلات و اختلالات اعصاب و روان را تشخیص داده و از طریق روشهای مختلف مانند تکنیکهای بیوفیدبک به درمان بیماریها میپردازد. در ادامه سایر تکنیکهای بیوفیدبک را معرفی خواهیم کرد.
بیوفیدبک عضله
این نوع از بیوفیدبک با استفاده از دستگاه الکترومیوگرافی سطحی انجام میشود. قرارگیری الکترودها بر روی عضلات اسکلتی به مشاهده فعالیت الکتریکی عضلات کمک میکند. در جلسات انواع بیوفیدبک عضله با توجه به تغییرات فعالیت عضلات بدن به فرد آموزش داده میشود که درصورت وجود مشکل، چگونه آن را رفع کند.
به عنوان مثال اگر عضلات در حالت منقبض باشند سیگنالی که از طریق حسگرها به دستگاه بیوفیدبک ارسال میشود به شکل نور چشمک زن، ویدیو یا صدا اطلاع میدهد. سپس با برگشت عضلات به حالت عادی این علائم نمایش داده نمیشوند. این نوع از بیوفیدبک در توانبخشی جسمانی، درمان اختلال در مفصل گیجگاهی فکی، دردهای مزمن و اضطراب اثربخشی بسیار خوبی دارد.
بیوفیدبک تنفسی
این نوع بیوفیدبک با استفاده از دستگاهی انجام میشود که قابلیت ثبت و ارزیابی الگوی تنفسی افراد را دارد. در این روش از انواع بیوفیدبک، حسگرها را به شکم و دور سینه وصل کرده و تغییرات تنفسی را ثبت میکنند. دستگاه بیوفیدبک تنفسی تعداد نفسهایی که فرد در هر دقیقه میکشد را نشان میدهد.
بازخورد نشان داده شده از الگوی تنفسی در صفحه مانیتور، نحوه کنترل نوع و میزان تنفس در شرایط مختلف را به ما آموزش میدهد. به عنوان مثال در تنفس دیافراگمی، فرد با بکارگیری عضلات شکمی به صورت عمیق و متوازن نفس میکشد. این روش در بهبود اختلالات آسم، فشار خون بالا، انسداد مزمن ریه و اضطراب موثر واقع میشود.
-
بیوفیدبک قلب
این تکنیک از انواع بیوفیدبک با ثبت تغییرات نرخ ضربان قلب و نمایش بازخورد آن به فرد کمک میکند کنترل بیشتری روی ضربان قلب خود داشته باشد. از این نوع به عنوان بیوفیدبک تغییرپذیری ضربان قلب نیز یاد میشود.
بیوفیدبک قلب با ایجاد هارمونی بین سیستم فیزیولوژیک بدن و سیستم قلبی و عروقی به فرد کمک میکند تاثیرات مثبتی در بدن خود ایجاد کند. مشکلات و اختلالاتی همچون استرس بعد از حادثه، بیخوابی، فیبرومالژیا، فشار خون بالا و درد عضلانی با این تکنیک قابل درمان هستند. همچنین ممکن است بیوفیدبک قلب برای افرادی که درگیر افسردگی و بیماری آسم هستند نیز استفاده شود.
-
بیوفیدبک فشار خون
یکی دیگر از انواع بیوفیدبک که تاثیر زیادی در کنترل واکنش غیرارادی بدن دارد بیوفیدبک فشار خون است. در این روش فرد باید دستگاه اندازهگیری فشار خون را مانند لباس بپوشد. سپس فشار خون بیمار با استفاده از حسگرهایی که به بدن متصل میشوند در حالتهای مختلف اندازهگیری شده و اطلاعات پس از ثبت به دستگاه ارسال میشود.
فرد با مشاهده وضعیت فشار خون در شرایطی مانند ورزش کردن یا در حالت آرامش، نحوه کنترل فشار خون را میآموزد. تکنیکهایی مثل تمرینهای تنفسی، گوش دادن به موسیقی و نشانههای بصری جزو روشهای آرامش بخش هستند که در بیوفیدبک فشار خون به فرد آموزش داده میشوند تا بتواند در مواقع نیاز سطح فشار خون را کاهش دهد.
-
بیوفیدبک تعریق پوست
اندازهگیری میزان تعریق پوست یکی دیگر از روشهای انواع بیوفیدبک است که سطح تحریک احساسات را تشخیص میدهد. در این نوع بیوفیدبک با اتصال حسگرهایی به کف یا مچ دست و انگشتان هدایت الکتریکی پوست (SC) اندازهگیری و ثبت میشود.
عملکرد بدن به گونهای است که علاوه بر تنظیم حرارت بدن، حالت هیجانی و تحریک احساسی نیز باعث تعریق پوست میشود. اگر هدایت پوستی فردی قوی باشد نشان دهنده تحریک بیشتر او است. از طریق بازخوردها و آموزش فرد میتواند کنترل بیشتری بر هیجانات و جنبههای شناختی خود داشته باشد. بیوفیدبک تعریق پوست تاثیر بسیار زیادی در درمان دردهای مزمن، اضطراب و استرس بیش از حد و اختلال تعریق دارد.
جمعبندی
همانطور که در این مقاله توضیح دادیم روش درمانی بیوفیدبک به شکلهای مختلفی انجام میشود. اما درنهایت هدف از انواع بیوفیدبک ایجاد تغییرات مثبت در واکنشهای ارادی و غیرارادی بدن به منظور بهبود عملکرد بدن و درمان برخی بیماریها است.
کلینیک مهر رضوی یکی از مراکز تخصصی برای انجام بیوفیدبک است و متخصصان بعد از معاینه دقیق و تشخیص نوع اختلال یا بیماری بهترین روش درمانی را تجویز میکنند. بیوفیدبک جزو روشهای درمانی بدون عارضه است و افراد با آموزش و تمرین میتوانند واکنشها و رفتار بدنی خود را بهتر کنترل و مدیریت کنند.
واحد تحقیق و توسعه: کلینیک تخصصی مهر رضوی