بیوفیدبک (Biofeedback)

طبیعی است که روش‌های دارویی همیشه نمی‌توانند گزینه‌ی مناسبی برای درمان بیماری باشند. هزینه‌ی بالا، عوارض دارویی، طولانی بودن دوره درمان و …. از عواملی هستند که باعث شده‌اند دانشمندان به دنبال روش‌های جدید درمانی باشند. بیوفیدبک یک روش درمانی جدید است که به ما کمک می‌کند تا بتوانیم کنترل برخی از اعمال غیرارادی را تا حدودی در دست بگیریم. باید بگوییم مشهدی های عزیز می توانند در کلینیک تخصصی مهر رضوی در مشهد این درمان های تکنولوژیک جدید را انجام دهند.

این روش که با نام بازخوراند زیستی نیز شناخته می‌شود جزو درمان‌های پیشرفته و جدید در حوزه مشکلات مربوط به مغز و اعصاب است. افرادی که دچار اختلالات عصبی هستند معمولا به روانپزشک مراجعه می‌کنند. در مورد اینکه روانپزشک کیست و در چه حوزه‌ای تخصص دارد در مقاله جداگانه‌ای به طور مفصل توضیح داده‌ایم.

همان طور که گفتیم بیوفیدبک یکی از جدیدترین راه های ارتباطی میان ذهن و بدن است. منظور از Biofeedback مجموعه‌ای از روش‌های درمانی است که با استفاده از ابزارهای الکترونیک و الکترومکانیک انجام می‌گیرد تا به این ترتیب از سیستم عصبی_ عضلانی و خودمختار افراد یک چکاپ ارائه و درمان صورت پذیرد.

در این روش درمانگر سعی دارد که سیستم عضلانی فرد را با کمک روش‌های مبتنی بر شرطی‌سازی به عملکرد نرمال خود بازگرداند. در ادامه به بررسی کامل و دقیق بیوفیدبک می‌پردازیم و انواع آن را بطورکامل معرفی می‌کنیم، پس تا انتها با ما همراه باشید.

بیوفیدبک چیست؟

اگر بخواهیم یک تعریف اجمالی از بیوفیدبک داشته باشیم، می‌توانیم اینطور بیان کنیم که در این تکنیک سعی می‌شود یکسری تغییرات مثبت و مطلوبی در بدن ایجاد شود تا بعضی از عملکردها بهبود یابند.

همانطور که می‌دانید فعالیت های بدنی انسان به دو صورت ارادی و غیرارادی انجام می‌گیرند. حرکت دادن دست و پاها، حرف زدن، خوابیدن، راه رفتن و تقریبا تمام کارهایی که ما انجام می‌دهیم. جزو عملکردهای ارادی هستند که به صورت آگاهانه می‌توانیم این فعالیت‌ها را کنترل کنیم. اما ضربان قلب، پلک زدن، فشارخون، دمای بدن، هضم غذا، نفس کشیدن و …. به صورت غیرارادی انجام می‌گیرند. ما نمی‌توانیم این فعالیت‌ها را بر طبق میل خود متوقف کرده و یا تغییر دهیم.

حال این سؤال به وجود می‌آید که این عملکردها چگونه و در چه شرایطی تغییر می‌کنند. باید گفت که بدن در پاسخ به عوامل محیطی مختلف مثل عصبی شدن، هیجان، استرس و … واکنش نشان می‌دهد و این فعالیت‌های غیرارادی را تغییر می‌دهد. برای مثال هنگام عصبی شدن یا در مواجهه با یک موقعیت استرس زا، ضربان قلب بالا می‌رود.

فعالیت‌های غیرارادی برخلاف اقدامات ارادی، بدون تفکر و سریع هستند تا از آسیب احتمالی به بدن جلوگیری کنند. این فعالیت‌ها در اثر تعامل سیستم عصبی محیطی و نخاع صورت می‌گیرند و توسط سیستم عصبی خودمختار کنترل می‌شوند. همانطور که گفته شد، اعمال غیرارادی در اثر وجود یک محرک و عوامل محیطی رخ می‌دهند. بنابراین اگر بدن برای طولانی مدت در معرض این عوامل قرار بگیرد، ممکن است یکسری اختلال یا بیماری ایجاد شود. به این اختلالات، بیماری‌های تنظیمی می‌گویند.

بیوفیدبک درواقع یک تکنیک ذهنی-بدنی است که در نتیجه‌ی آموزش‌های مربوطه، می‌توان اعمال غیرارادی و فیزیولوژیک خود را تغییر داد. هدف از این درمان، بهبود کنترل و تنظیم اعمال غیرارادی، جلوگیری از اختلالات، درمان برخی بیماری‌های تنظیمی و ارتقای عملکرد فردی است.

انواع بیوفیدبک

این تکنیک پیشرفته انواع مختلفی دارد و انتخاب آن به شما بستگی دارد که می‌خواهید کدام قسمت از بدنتان را درمان کنید. تشخیص این مورد به کمک یک فیزیوتراپیست انجام می‌گیرد. با ما همراه باشید تا در ادامه به توضیح این روش‌ها بپردازیم.

نوروفیدبک
بیوفیدبک عضلانی یا EMG
بیوفیدبک دمایی یا Temperature
بیوفیدبک تنفسی یا Respiration
بیوفیدبک تغییر پذیری ضربان قلب یا BVP
بیوفیدبک آموزش پاسخ های برقی پوست یا SC/GSR
درمان الکتروانسفالوگرام یا EEG

1-نوروفیدبک

در نوروفیدبک، با یکسری کمک‌ها و آموزش‌ها، فرد می‌تواند امواج مغزی خود را اصلاح کند. درمان نوروفیدبک به این صورت انجام می‌گیرد که تعدادی الکترود بر روی سر فرد قرار داده می‌شود. به کمک این الکترودها، فعالیت الکتریکی مغز ثبت می‌شود. این دستگاه حالت‌های روانی مختلف فرد مثل آرامش، هوشیاری و خواب آلودگی را ثبت کرده و نسبت به آن‌ها فیدبک می‌دهد. عملکرد نوروفیدبک شبیه یوگا و مدیتیشن است. به این صورت که بیمار می‌تواند توسط آن، امواج مغزی خود را به سمت آلفا یا همان ریلکسیشن و یا به سمت بتا یا همان هوشیارسازی ببرد.

2-بیوفیدبک عضلانی یا EMG

Biofeedback عضلانی یکی از آشناترین و رایج‌ترین انواع بیوفیدبک است که با هدف بازآموزی عضلانی انجام می‌گیرد. در این نوع بیوفیدبک الکترومایوگرافی از عضلات مختلف بدن سیگنال‌های الکتریکی دریافت می‌کند و سپس این سیگنال‌ها را به شکلی ترجمه‌ می ‌کند که درک آن‌ها برای بیمار ساده باشد.

در این روش، می‌توانیم فعالیت‌های الکتریکی عضلاتمان را کنترل کنیم. در این روش هم تعدادی الکترود بر روی پوست در جایی که مشکل عضلانی وجود دارد، قرار داده می‌شود و امواج ثبت می‌شوند. سپس دستگاه متناسب با شرایط و بیماری فرد، فیدبک مناسب و قابل درکی را برمی‌گرداند. این فیدبک می‌تواند ویدیو، صوت و یا نور چشمک زن باشد.

برای مثال ممکن است بصورت چشمک‌زدن نور یا لامپ یا فعال ‌شدن بوق هنگام افزایش انقباض باشد. یا اینکه حتی ممکن است نحوه ارائه سیگنال‌ها بصورت حرکت یا توقف یک فیلم، بازی یا حتی موزیک باشد. لازم به ذکر است که در این نوع Biofeedback اگر بیمار انقباض عضلات خود را کاهش دهد، دستگاه آن را دریافت و به کامپیوتر و درنهایت نرم‌افزار ارسال می‌کند.

در نتیجه این امر بیمار بصورت منظم از وضعیت و حالت انقباض عضلات خود اطلاع می ‌یابد. بیمار در این شرایط می ‌تواند بازخورد کاهش عضلات خود را به شکل حرکت یک بازی کامپیوتری یا کوچک ‌شدن صفحه یک فیلم به سادگی مشاهده نماید.

بطورکلی می‌توان گفت Biofeedback عضلانی از طریق ایجاد ریلکسیشن عمیق عضلانی اختلال و بیماری‌های مختلف را درمان می‌کند.

در حال حاضر از بیوفیدبک عضلانی در بهبود اختلال‌های مختلف و بسیاری استفاده می‌شود که از مهم‌ترین و اصلی‌ترین آن‌ها می‌توان به اختلال اضطراب عمومی، فوبیا( ترس‌های شدید)، استرس( فشار روانی)، دندان قروچه، میگرن، درد پشت، سردرد، بی‌اختیاری‌ها و… اشاره کرد.

3- بیوفیدبک دمایی یا Temperature

با این روش می‌توان میزان جریان خونی که به پوست می‌رسد را با استفاده از الکترودهایی که روی انگشتان دست یا پا متصل می‌کنند، اندازه گیری کرد. در این روش به فرد آموزش داده می‌شود با کنترل دمای بدنش تا حدی اختلالات و بیماری‌های فیزیکی خود را مثل میگرن، استرس و اضطراب، بیماری رینود و …. کنترل کند. همچنین برای بهبود عملکرد فردی کمک کننده است.

4- بیوفیدبک تنفسی یا Respiration

همانطور که می‌دانید هنگام تنفس قفسه سینه و شکم تحت تأثیر قرار می‌گیرند‌ و موجب حرکت آن‌ها می‌شوند. با استفاده از بیوفیدبک تنفسی می‌توان نرخ و حجم دم و بازدم را در نواحی مختلف نظیر؛ تنفس شکمی و تنفس سینه‌ای اندازه‌گیری کرد و به این ترتیب یک فیدبک ارائه داد.

در این نوع روش، تعدادی الکترود دور سینه و شکم قرار داده می‌شوند تا نرخ تنفسی و الگوی تنفسی ثبت شود. با آموزش‌هایی که به شما داده می‌شود، می‌توانید از طریق عضلات شکم و دیافراگم، تنفسی عمیق و منظم داشته باشید. بهتر است بدانید که داشتن تنفسی منظم از طریق دیافراگم، می‌تواند در بهبود بسیاری از بیماری‌ها مثل آسم، فشارخون بالا، اضطراب و انسداد ریه نقش داشته باشد.

شایان ذکر است که با استفاده از بیوفیدبک تنفسی افراد می‌توانند ریتم تنفس و حجم آن را در زمان‌هایی که دچار استرس می‌شوند تغییر دهند و درنهایت اضطراب و استرس خود را کنترل کنند.

این نکته را در نظر داشته باشید که Biofeedback تنفسی در درمان و بهبود بیماری‌های مختلف و بسیاری کاربرد دارد که از آشناترین و اصلی‌ترین آن‌ها می‌توان به آسم، اختلال فوبیا، صرع، اضطراب امتحان و… اشاره کرد.

5- بیوفیدبک تغییر پذیری ضربان قلب یا BVP

در این نوع فیدبک، یکسری الکترود را بر روی قفسه سینه، لاله گوش و نوک انگشتان می‌گذارند تا ضربان قلب متوالی را ثبت کنند. در این بازخوراند زیستی، یک نظم و هارمونی خاصی بین بدن و سیستم قلبی عروقی ایجاد می‌شود و می‌توان از این روش برای درمان برخی بیماری‌های روانی مثل استرس، بی‌خوابی و همچنین فشارخون بالا کمک گرفت.

6-بیوفیدبک آموزش پاسخ های برقی پوست یا SC/GSR

برای ثبت فعالیت الکتریکی پوست و اندازه گیری میزان هدایت پوست، تعدادی الکترود بر روی انگشتان دست و پا متصل می‌شود. از آنجایی که این هدایت‌ها تحت تاثیر اعصاب سمپاتیک هستند، می‌توانند تمام جنبه‌های احساسی و شناختی فرد را نشان دهند. بنابراین وقتی از این دستگاه استفاده می‌شود، وضعیت سیستم عصبی خودمختار هم اندازه گیری می‌شود و می‌توان برای درمان دردهای مزمن، استرس، اضطراب و هایپرهیدروزیس از این نوع بازخوراند زیستی کمک گرفت.

با استفاده از روش Biofeedback دمای پوست را می‌توان به راحتی در نقاط موردنظر افزایش یا کاهش داد و به این ترتیب تمام مشکلات و اختلالات موردنظر را بهبود بخشید. لازم به ذکر است که بیوفیدبک دمای پوست می‌تواند به بیماران میگرنی کمک بسیاری کند. در این روش سنسورها بر روی پیشانی و دست افراد گذاشته‌ می‌شوند.

7-فعالیت غدد عرق

برای اندازه گیری فعالیت غدد عرق و میزان تعریق روی پوست، یکسری الکترود را بر روی کف دست، مچ دست و انگشتان متصل می‌کنند. چون در هنگام استرس و اضطراب، میزان تعریق روی پوست افزایش پیدا می‌کند. بنابراین شما با این روش می‌توانید بر میزان تعریق خود در موقعیت‌های استرس زا، کنترل مثبتی داشته باشید.

چگونگی عملکرد بیوفیدبک

وقتی بیمار دارای اختلالات روانشناختی و روانپزشکی و یا دیگر بیماری‌های مغز و اعصاب به یک کلینیک فیزیوتراپی مراجعه می‌کند. پزشک یک جلسه روش درمانی بیوفیدبک را توصیه می‌کند که در آن یکسری الکترود بر روی نواحی مختلف بدن که مشکلی در آن قسمت وجود دارد، گذاشته می‌شود.

بعد از متصل شدن الکترودها، فعالیت‌های غیرارادی بدن از قبیل ضربان قلب، تنفس، تعریق، انقباض عضلات و … ثبت می‌شوند و این امواج به صورت سیگنال به یک دستگاه فرستاده می‌شوند. سپس این سیگنال‌ها که می‌توانند امواج مغزی، فشارخون، دما، الگوی تنفسی و …. باشند، به صورت صوت، عکس، نور چشمک زن و یا ویدیو بر روی مانیتور نمایش داده می‌شوند.

ممکن است بعضی شرایط و یا بیماری‌ها موجب تغییر در اعمال غیرارادی فرد شوند و باعث شوند که عملکرد طبیعی بدن از حالت طبیعی خود خارج شود. دستگاه بیوفیدبک این تغییرات را به صورت فیدبک‌های مختلفی نشان می‌دهد. با آموزش‌هایی که به شما داده می‌شود، می‌توانید با تمرکز مناسب، به مرور اعمال غیرارادی خود را تحت کنترل خود درآورده و آن‌ها را به حالت طبیعی بازگردانید.

بعد از اینکه این تغییرات اصلاح شد، بیماران می‌توانند یک فیدبک مثبت از تلاششان دریافت کرده و این حالت نرمال را حفظ کنند. به این صورت که فرد احساسی را که موقع نرمال بودن وضعیت بدنی خود داشت را در ذهن خود نگه می‌دارد. سعی می‌کند تمام این احساسات مثبت و نرمال را برای خود نگهداری کند.

مزایای درمان بیوفیدبک

بیوفیدبک تراپی هم همچون درمان نوروفیدبک تراپی و مثل تمام درمان‌های فیزیوتراپی دارای کاربردها و مزایای بسیاری است. این روش درمانی غیرتهاجمی است و می‌تواند نیاز به دارو را کم و یا حتی حذف کند. از طرف دیگر می‌تواند در اثربخشی بیشتر داروها نقش موثری داشته باشد.

از دیگر مزایای آن می‌توان به کاهش حس درد و همچنین افزایش حس آرامش و ریلکسیشن در بدن اشاره کرد. شما در جلسات درمانی، یاد می‌گیرید که رفتارهای غلط را کنار گذاشته و فعالیت‌هایی را بیشتر انجام دهید که باعث کاهش فشارخون و بهبود جریان خون شود. و مقاومت سیستم ایمنی بدنتان را افزایش دهد.

بیوفیدبک تراپی برای کسانی که بعد از جراحی یا یک آسیب برخی از عملکردهای حرکتی خود را از دست داده‌اند، می‌تواند بسیار اثربخش باشد. بازخوراند زیستی برای خانم‌های بارداری که نمی‌توانند دارو مصرف کنند، می‌تواند گزینه بسیار مناسبی باشد. درنهایت باید گفت که این درمان به مردم کمک می‌کند تا کنترل سلامت خود را بیشتر احساس کنند. افراد بیمار هم درصد سلامت بدن خود را افزایش دهند.

دستگاه بیوفیدبک

دستگاه مورد استفاده در این درمان تکنولوژیک، توسط سازمان غذا و دارو ایالت متحده آمریکا تنظیم می‌شود. این دستگاه‌ها که برای اهداف کلینیکی استفاده می‌شوند، اغلب از طریق متخصصین سلامت در دسترس قرار می‌گیرند. البته می‌توان برای مصارف شخصی و خانگی هم از آن‌ها استفاده کرد. این دستگاه‌ها اغلب به این صورت هستند که یکسری سنسورهایی که اطلاعات را ضبط می‌کنند، پوشیده می‌شوند.

البته باید این حسگرها قابلیت اتصال به رایانه یا گوشی همراه داشته باشند. برای مثال، برای ارزیابی الگوی تنفسی، گیرنده‌ای را دور کمرتان می‌پوشید که توسط یک نرم افزار قابل دانلود، نرخ تنفسی شما ثبت می‌شود. اگر شما دچار تنش یا فشار طولانی مدت شوید، این نرم افزار شما را نسبت به این وضعیت آگاه کرده و یکسری فعالیت‌های تنفسی را به شما ارائه می‌دهد تا توسط آن‌ها بتوانید به وضعیت آرامش و نرمال دست یابید. شما می‌توانید از طریق سایت آمازون، انواع مختلف دستگاه‌های مورد استفاده در این روش درمانی را بررسی کرده و براساس نیاز و مشکل خود، اقدام به خرید کنید.

دستگاه‌های پوشیدنی که می‌توانند حسگرهای عضلانی داشته باشند یا یونیت‌های واکنش پوست و مانیتورهای مخصوصی که امواج مغزی را نشان می‌دهند، می‌توانند بعضی از بیماری‌ها مثل میگرن، بیش فعالی، خروپف، ضعف دهانه رحم، افسردگی، اوتیسم، اختلالات خواب و … را مشخص کنند.

یک مدل دیگر از این دستگاه‌ها هم وجود دارد که به صورت یک باند دور سر پوشیده می‌شود و فعالیت الکتریکی مغز را در حالات مختلف مثل تفکر، کنترل می‌کند. در این روش، از یکسری صداهایی که آرامش بخش هستند و باعث می‌شوند، ذهنتان آرام شود، استفاده می‌کنند تا بتوانید پاسخ‌های استرسی‌تان را تحت کنترل قرار دهید.

میزان اثربخشی بیوفیدبک

در طول جلسات این روش درمانی، یکسری گیرنده‌هایی روی قسمت‌هایی از بدن که درگیر هستند، متصل می‌شوند و بسته به مشکل شما، امواج مغزی، میزان ضربان قلب، الگوی تنفسی، دمای پوست یا کشش عضلات به صورت یک ویدیو، صوت یا نور چشمک زن روی مانیتور نمایش داده می‌شود. درواقع اثربخشی این روش، به مقدار زیادی به خودتان بستگی دارد چون شما باید تلاش کنید تا با تغییر وضعیت بدنتان، مشکل به وجود آمده را حل کنید. برای مثال اگر انقباض یکسری عضلات باعث سردردهای طولانی مدت شما می‌شود، باید یاد بگیرید که چطور با ایجاد تغییرات فیزیکی در بدنتان، این عضلات خاص را شل کنید. درکل باید گفت که این روش درمانی بیشتر به صورت آموزش و یادگیری است و مراجعه کنندگان یکسری مهارت‌هایی را یاد می‌گیرند و با انجام این تمرینات بطور مستمر، می‌توانند بسیاری از مشکلات خود مثل اختلالات گوارشی، سر دردهای میگرنی، افسردگی، صرع، سکته‌ی مغزی، فلج مغزی، سندروم روده تحریک پذیر و … را تا حد زیادی کنترل کرده و دردهای ایجاد شده را کاهش دهند.

تعداد جلسات درمانی بیوفیدبک

جلسات بازخوراند زیستی مثل یک بازی طی می‌شوند، از همین رو می‌توانند جالب و هیجان انگیز باشند. مدت زمان هر جلسه و تعداد جلسات به شرایط و بیماری بیمار بستگی دارد. هر جلسه ممکن است نیم الی یک ساعت طول بکشد. طول دوره درمان در اغلب موارد 4 تا 6 جلسه است و افراد می‌توانند تاثیر شگفت انگیز این تکنیک درمانی پیشرفته را در همین تعداد جلسات کم ببینند. بعضی شرایط و بیماری‌های خاص باعث می‌شوند طول دوره درمان تا 20 جلسه هم ادامه دار باشد. هنگامی که مراجعه کنندگان، روش درمانی بیوفیدبک را به خوبی یاد گرفتند، می‌توانند خودشان در خانه بدون نیاز به دستگاه مخصوص، حالت نرمال عملکردهای بدنی‌شان را حفظ کنند.

آیا بیوفیدبک عوارضی دارد؟

درمان با بیوفیدبک تقریبا یک روش درمانی بدون عارضه و ایمن است ولی بهتر است برای اطمینان بیشتر با پزشک خود مشورت کنید. ازآنجایی که واکنش همه‌ی افراد به درمان یکسان نیست ممکن است این روش در بعضی از افراد مثل کسانی که مشکلات ریتمی قلبی دارند یا از شرایط پوستی خاصی رنج می‌برند، موثر نباشد و امتحان کردن گزینه‌های دیگر درمانی برایشان مناسب‌تر باشد.

واحد تحقیق و توسعه کلینیک تخصصی مهر رضوی